تنقیح المقال فی علم الرجال (کتاب)

«تنقیح المقال فی علم الرجال‌» تألیف شیخ ‌عبدالله مامقانی‌ (م، ۱۳۵۱ ق)، در موضوع علم رجال به زبان عربی‌ است. در این کتاب، تراجم صحابه، تابعین و سایر اصحاب ائمه (علیهم‌السلام) و غیر آنها تا قرن چهارم هجری ذکر شده است. «تنقیح المقال» را جامع‌ترین و مفصّل‌ترین کتاب رجالی شیعه دانسته‌اند.

مؤلف

شیخ عبدالله مامقانی (۱۳۵۱-۱۲۹۰ ق) از دانشمندان برجسته شیعه در علوم متعدد خصوصاً در علم رجال بود. او در نجف اشرف دیده به جهان گشود و ابتدا تحت تعلیم پدرش شیخ محمدحسن مامقانی قرار گرفت. غلامحسین دربندی و حسن خراسانی از دیگر اساتید او هستند.

ایشان در طول سال های متمادی شاگردان زیادی را تربیت نمود از جمله: آیت‌الله میلانی، آیت‌الله نجفی مرعشی و سید عبدالاعلی سبزواری.

برخی دیگر از تألیفات او عبارتند از: مقباس الهدایة فی علم الدرایة، سراج الشیعة فى آداب الشریعة، فوائد الرجالیة، منهج الرشاد، مناسک الحج، الفوائد الطبیة.

محتواى کتاب

کتاب شامل مقدمه، متن اصلى و خاتمه است. مقدمه که داراى چهار مقام مى باشد، مشتمل است بر تعریف و بیان موضوع و جایگاه علم رجال و سى فایده از اصول قواعد این علم. خاتمه نیز شامل ده بخش در همین اصول و قواعد است.

متن کتاب، به چهار فصل اسماء، القاب، کنیه ها و نام هاى زنانِ راوىِ حدیث تقسیم شده است. در هریک از این فصول، راویان به ترتیب الفبا و با شماره ذکر شده اند. پس از ذکر نام هر راوى، ضبط و تلفظ صحیح نام، به همراه نسب و همچنین آرا و اقوال رجالىِ موجود درباره راوى و در صورت نیاز، تمییز وى از نام هاى مشابه و مشترک عرضه گردیده و در نهایت نتیجه گیرى شده است.

شرح حال صحابه و تابعین و اصحاب ائمه (علیهم السلام) و دیگر راویان تا قرن چهارم و اندکى از عالمان حدیث و مشایخ اجازه و مؤلفان مشهور در زمینه علم رجال درج شده است. تعلیقات مؤلف در حواشى کتاب و نیز بخش «خاتمة الخاتمة»، شامل استدراکات رجالى وى بر کتاب است.

تعداد رجال ذکر شده در این کتاب، مجموعاً به ۱۶۳۰۷ تن مى رسد که از این تعداد، ۱۳۲۸ تن ثقه، ۱۶۶۵ تن حَسَن، ۴۶ تن موثق و بقیه ضعیف، مجهول یا مهمل معرفى شده اند.

ویژگی‌های کتاب

از ویژگیهای مهم این اثر، وجود فهرستی با عنوان «نتائج التنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح» در ابتدای کتاب است. این فهرست مفصّل در بر دارنده اوصاف راویان (ثقه، حسن، موثّق، مجهول، مهمل و موارد خاص) در مقابل نام هر راوی است و در حکم چکیده آرای مؤلف در مورد رجال مذکور در کتاب است. ترتیب الفبایی فهرست و تطابق شماره گذاری آن با متن اصلی، بر کارآمدی آن در مراجعات سریع افزوده است.

از نکات شایان توجه این کتاب، گستردگی و جامعیت آن با توجه به مدت کوتاه تألیف و تصحیح و چاپ است، تا آنجا که این امر را خرق عادت و از تأییدات خاص الاهی بر شمرده اند. آقا بزرگ تهرانى می گوید: «کتاب تنقیح المقال مفصل ترین و جامع ترین کتاب رجالى شیعه است. مدت تحقیق و تهذیب و چاپ این کتاب که شش جلد است، از سه سال تجاوز نکرده و هیچ عالم رجالى چنین توفیقى نداشته است».

انتقاد از کتاب

برخی از صاحب نظران این اثر را ستوده‌اند، اما برخی نیز از آن انتقاد کرده‌اند؛ سید محسن امین با وجود بر شمردن این کتاب در میان مآخذ «اعیان الشیعة‌»، آن را پر اشتباه معرفی کرده و آقا بزرگ طهرانی در کنار ستایش از این اثر و مؤلف آن‌، آن را نیازمند تنقیح و بازنگری دانسته است.

محمدتقی شوشتری (متوفی ۱۳۷۴ ش‌)، با آن‌که این کتاب را بهترین و متقن‌ترین تألیف رجالی از نظر جامعیت و گردآوری اقوال رجالیان برشمرده‌، بیش از دیگران از آن انتقاد کرده است. وی ابتدا نقدها و تعلیقات خود را در حاشیه نسخه‌ای از این کتاب که در اختیارش بود، یادداشت می‌کرد، سپس آن‌ها را مستقلاً نگاشت که به «قاموس الرجال» شهرت یافت و با همین عنوان به چاپ رسید.

پانویس

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، ج۸، مدخل "تنقیح المقال" از علی ملکی میانجی.
• "تنقیح المقال فی علم الرجال"، ویکی نور.
• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
• قاموس الرجال‌، محمدتقی تستری‌، ج۱، ص۹ـ۱۲.